Πρωτογνώρισα τον Ιωάννη Οικονομίδη στο Μουσείο Μπενάκη τον Ιανουάριο του 2017 όταν είχε έρθει μαζί με τη σύντροφό του Μαρία Καραχάλιου για να παρακολουθήσουν τα Πτωχοπροδρομικά Ποιήματα και συγκεκριμένα την παράσταση “Σκόρδα κεφάλια δώδεκα κρομμύδια δέκα πέντε” που ανεβάζαμε στην αίθουσα με τα Βυζαντινά Εκθέματα. Την επόμενη χρονιά θα ταξίδευα στις Βρυξέλλες για μια ομιλία και χαιρετισμό σχετικά με την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου που γιορτάζονταν από τους Ερασιτεχνικούς Θιάσους και την ομάδα του Λυκείου Ελληνίδων των Βρυξελλών. Έπειτα από τέσσερα χρόνια θα συμμετείχε ως ηθοποιός στην μικρού μήκους ταινία μου “Πατατοφάγοι”, παίζοντας τον γέρο – Ζλάταν. Έκτοτε δεν έχουμε σταματήσει να συναντιόμαστε και να συζητάμε για νέα σχέδια, για τις τέχνες, την επιστήμη και.. το μέλλον της ανθρωπότητας. Ο φίλος μου Ιωάννης όπως τον αποκαλώ, για μένα παραμένει ένας μεγάλος δάσκαλος για τη ζωή και το θέατρο. Ένας ακούραστος εργάτης λόγου και πράξης, που με την μεγάλη του αγάπη για τον συνάνθρωπο εργάζεται σιωπηλά για να μας χαρίζει μικρά και πολύτιμα διαμάντια όπως τα νέα του θεατρικά έργα που κυκλοφόρησαν από την Κάπα Εκδοτική με τίτλο “Τα Αερόφυτα – & Πέντε θεατρικά Ταχυδράμματα”. Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου, προέκυψε και αυτή η συνέντευξη. Μαρία και Ιωάννη σας ευχαριστώ για τη συνάντηση. Με αγάπη ο φίλος σας Στρατής.
Έχεις διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο του Τέξας στη Βιοχημική Γενετική. Τι είναι αυτή η επιστήμη και γιατί τη σπούδασες;
– Πρόκειται για μια μακρά ιστορία. Τα ενδιαφέροντά μου ήταν καλλιτεχνικά, λογοτεχνικά ή και φιλοσοφικά. Αυτά όμως δημιουργούσαν μια ανασφάλεια στην οικογένειά μου και, μιας και ήμουν σχετικά καλός μαθητής, στράφηκα προς τις θετικές επιστήμες. Με τις εισαγωγικές εξετάσεις πέρασα στην Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών. Τον πρώτο καιρό ήμουν αφάνταστα αδιάφορος για το κεντρικό αντικείμενο της σχολής. Όταν όμως μας δόθηκε η επιστημονική βάση των βιολογικών συστημάτων, κυτταρολογία, γενετική, φυσιολογία, βιοχημεία, θεωρία εξέλιξης κλπ. μου κίνησε το ενδιαφέρον και κάπου συνάντησε τις πιο φιλοσοφικές μου ανησυχίες.
Η αδιαφορία μου για το κεντρικό αντικείμενο συνεχιζόταν, παρ΄όλα αυτά με επέλεξαν στην ειδικότητα της Φυτοπαθολογίας όπου ήρθα σε επαφή με τον κόσμο των μικροοργανισμών και με την μάχη επιβίωσης – σε βιοχημικό επίπεδο – φυτών/μικροοργανισμών. Με την αποφοίτησή μου έτυχα μιας υποτροφίας για το εργαστήριο Φυσιολογίας και Γενετικής Μυκήτων στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος». Η διετής μου τριβή με την εργαστηριακή έρευνα κίνησε το ενδιαφέρον των ανωτέρων μου, οι περισσότεροι των οποίων εκείνο τον καιρόήταν απόφοιτοι μεταπτυχιακών σπουδών ξένων πανεπιστημίων. Με προωθήσαν, λοιπόν, να υποβάλλω αιτήσεις σε προγράμματα διδακτορικού Αμερικανικών πανεπιστημίων. Με δέχτηκε το Πανεπιστήμιο του Texas στο Austin, ένα πανεπιστήμιο με μακρά ιστορία στην Γενετική και την Βιολογία, γενικότερα. Το εργαστήριο που με δέχτηκε συνδύαζε την μελέτη γενετικών μεταλλάξεων σε σχέση με την βιοχημική τους δομή. Με δυο λόγια η επιστήμη αυτή, η βιοχημική γενετική, προηγήθηκε της Μοριακής Βιολογίας που υπηρέτησα αργότερα. Σήμερα, αυτές οι αναγωγικές προσεγγίσεις, χρειάζονται την πιο συστημική θεώρηση. Αν το ανάγουμε στον Άνθρωπο και γενικότερα στην Βιόσφαιρα, βλέπουμε ότι η συστημική θεώρηση ξεφεύγει από τα στενά πλαίσια της βιολογίας και πρέπει να περιλάβουμε έννοιες και έρευνες από άλλες θετικές ή θεωρητικές επιστήμες.
Πότε συνάντησες το «μικρόβιο» του θεάτρου;
– Αυτό το είχα από μικρός, σε εποχή που είχα δει πολύ λίγο θέατρο. Μεγάλωσα στο Κάιρο της Αιγύπτου και οι δικοί μου με είχαν πάρει σε κάποιες παραστάσεις των θιάσων που περιόδευαν στο εξωτερικό. Φυσικά υπήρχαν και ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες. Η θεατρική διαδικασία, από την γραφή μέχρι την παράσταση, με άγγιξε από την εποχή του σχολείου. Το Ελληνικό σχολείο είχε οργανωμένο θέατρο και οι καθηγητές (που έπαιζαν τον ρόλο του σκηνοθέτη) επέλεγαν έργα, όπως αυτά του Σπύρου Μελά ή του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Όταν στα δεκαπέντε μου μετοικήσαμε στην Αθήνα, ξόδευα όλο μου το χαρτζιλίκι στο να βλέπω θέατρο. Θυμάμαι ότι η πρώτη παράσταση που είδα ήταν το έργο «Τα δέντρα πεθαίνουν όρθια» του AlejandroCasona. Σε αυτή την παράσταση συνειδητοποίησαγια πρώτη φορά το μεγάλο ταλέντο της Μαρίας Αλκαίου και του Βασίλη Διαμαντόπουλου.Το επόμενο έργο ήταν μια ιστορική παράσταση, το «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε» του LuigiPirandello με τον θίασο του Δημήτρη Μυράτ και της Βούλας Ζουμπουλάκηκαι μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Εκεί ξέσπασαν δάκρια με την πρώτη απαγγελία του Μυράτ και τις πρώτες νότες του Χατζιδάκι. Κατά την διάρκεια και στο τέλος της παράστασης μέσα μου διενεργούταν μια έκρηξη που χάραζε τη λέξη «Θέατρο». Το έργο αυτό του μεγάλου Ιταλού δραματουργού δείχνει το μέσα και το έξω του θεάτρου ή την διαλεκτική του θεάτρου. Είναι η πεμπτουσία του σύγχρονου θεάτρου που παίζει με τις έννοιες ζωή/θέατρο.
Μετά, όπως γράφει η Λίνα Νικολακοπούλου, «στο πρώτο υπόγειο του Κουν/και στην Επίδαυρο που ακούν/Θεούς κι ανθρώπους να νικούν/τα πάθη και το χρήμα». Το πρώτο κατέβασμα στο θρυλικό υπόγειο του θεάτρου Τέχνης έγινε το 1961 με τον «Θείο Βάνια» του Α. Τσέχωφ. Το Θέατρο Τέχνης και η σκηνοθεσία του Καρόλου Κουν ήταν μια «εισαγωγή» στην θεατρική πρωτοπορία, Ελληνική και ξένη. Το Εθνικό Θέατρο, από την άλλη μεριά, κάλυπτε τις ανάγκες μου σε κλασικά κείμενα του διεθνούς ρεπερτορίου.Λόγω ηλικίας και εποχής πρόλαβα κάποια από τα ιερά τέρατα του θεάτρου μας, Παξινού, Μινωτής, Χορν, Λαμπέτη, Χατζιαργύρη, Συνοδινού, κ. α.
Η σπουδή μου και η επαγγελματική μου απασχόληση με ταξίδεψαν σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Εκεί απόλαυσα άλλες πρακτικές του θεάτρου ακόμα και σε κουλτούρες και γλώσσες που δεν τις γνωρίζω. Το θέατρο είναι μέρος της ζωής μου. Ακόμα και σήμερα το θεωρώ βασική πηγή των πνευματικών μου αναζητήσεων.
Μίλησέ μας για τη θεατρική ομάδα του Λυκείου Ελληνίδων Βρυξελλών και τις παραστάσεις που δημιουργήσατε όλα αυτά τα χρόνια.
– Η Θεατρική Ομάδα του Λυκείου Ελληνίδων Βρυξελλών (ΛΕΒ) δημιουργήθηκε το 1998. Ήταν δημιούργημα το οποίο βασίστηκε σε μια προσωπική συγκυρία. Η σύνδεση μου από «κλίνης και τραπέζης» με την κα Μαρία Καραχάλιου, Αντιπρόεδρο και καλλιτεχνική υπεύθυνο του ΛΕΒ σύζευξαν δύο τάσεις, αυτή του Ελληνικού πολιτισμού και παράδοσης του Λυκείου των Ελληνίδων και την άλλη της θεατρικής πράξης που είχα μελετήσει πολλά χρόνια σαν θεατής και από την αρχή της δεκαετίας του 1990 σαν σκηνοθέτης δύο θεατρικών ομάδων, του Ελληνικού Θεατρικού Εργαστηρίου και αργότερα του Ελληνικού Θεάτρου Βελγίου του οποίου υπήρξα και συνιδρυτής. Από τότε συνέγραψα και συν-σκηνοθέτησα με την Μαρία Καραχάλιου διάφορα θεατρικά δρώμενα. Φυσικά ασχοληθήκαμε και με δόκιμα θεατρικά έργα του Ελληνικού και ξένου ρεπερτορίου.
Μέχρι σήμερα μετρήσαμε 11 θεατρικά δρώμενα, 9 ελληνικά και ξένα θεατρικά έργα, τέσσερα παιδικά (κυρίως σκηνοθετημένα από την Μαρία Καραχάλιου) και πολυάριθμα χορευτικά θεματικά δρώμενα. Και συνεχίζουμε.
Έχεις στη βιβλιοθήκη σου όλα τα τεύχη του περιοδικού «Θέατρο», του Κώστα Νίτσου. Τι σημαίνει αυτό το περιοδικό για σένα;
– Είχα δει το πρώτο τεύχος και εντυπωσιάστηκα. Είχα ακούσει να λέγεται ότι τέτοιας ποιότητας θεατρικό περιοδικό σπανίζει παγκοσμίως. Αποφάσισα, λοιπόν, και έκανα ένα δώρο στον εαυτό μου. Μια ετήσια, ανανεώσιμη, συνδρομή. Έτσι άρχισα το 1961. Περίμενα με ανυπομονησία το κάθε τεύχος. Το έπαιρνα μαζί μου στην φοιτητική μου τσάντα να μου κρατά συντροφιά σε ώρες αναμονής ή ανιαρής διάλεξης.
Το περιοδικό «Θέατρο» ήταν ένα πνευματικό επίτευγμα που διάρκεσε 20 χρόνια (1961-1981). Στην αρχή, όπως ανάφερα, μου κράτησε πνευματική συντροφιά στα πρώτα ανιαρά φοιτητικά μου χρόνια (1963-1968). Η εφτάχρονη δικτατορία προσπάθησε να το επηρεάσει αρνητικά αλλά ευτυχώς δεν τα κατάφερε. Επιβίωσε μέχρι το 1981. Είναι ένα πολύτιμο απόκτημα της βιβλιοθήκης μου. Πολλές φορές, ακόμα και σήμερα, το συμβουλεύομαι για κάποιες θεωρητικές πληροφορίες. Στις μέρες μας το περιοδικό υπάρχει και ψηφιοποιημένο για τους μελετητές του θεάτρου. Προσωπικά μου θυμίζει την εποχή της αθωότητας, των φοιτητικών μου χρόνων και την πρωτογενή εποχή της αγάπης μου για τη λογοτεχνία και το θέατρο.
Τι σημαίνει για σένα ο θεατρικός συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης;
Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης αποτελεί μια από τις σημαντικότερες γνωριμίες μου στο διάβα της ζωής μου. Η ενασχόλησή μου με την σκηνοθεσία του θεάτρου άρχισε σαν ένα αστείο. Μια παρέα συντοπιτών μου στις Βρυξέλλες, που αποτελούσαν μια ερασιτεχνική θεατρική ομάδα, βρέθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 χωρίς σκηνοθέτη. «Επειδή αγαπάς και ξέρεις από θέατρο» ήταν η πρόταση τους. Προσπάθησα να εξηγήσω ότι άλλο να είναι κάποιος θεατρόφιλος και άλλο σκηνοθέτης. Η πρόκληση είχε μπει μέσα μου με πολλές, φυσικά, αμφιβολίες. Τους υποσχέθηκα να μελετήσω την πρόταση τους. Τους πρότεινα να ανεβάσουμε κάποιο από τα έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, όπως το «Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» ή «τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού». Με την πρώτη ευκαιρία της καθόδου μου στην Αθήνα, αναζήτησα το τηλέφωνο και την διεύθυνση του συγγραφέα και τον συνάντησα στο σπίτι του στην Πλατεία Αμερικής. Η συνάντηση και η συζήτηση μαζί του ήταν ένα μάθημα ήθους και ηθικής καθώς και ένα μάθημα ιστορίας και πρακτικής του νεοελληνικού θεάτρου. Η σεμνότητα, η μετριοφροσύνη, η ανθρωπιά αλλά και η σοφία που αποκτά κανείς όταν συναντά κατάματα την φρίκη και τον θάνατο, είναι κάτι που θα ήθελε μια διατριβή για να τα περιγράψω. Για εμένα είναι ένα Μάθημα (με Μ κεφαλαίο). Φυσικά, πέρα από το ηθικό μέρος της συνάντησής μου, κρατώ και τις πρακτικές του συμβουλές για το πως να χειριστώ σκηνοθετικά ένα έργο. Πολύτιμες συμβουλές που επανέρχονται στη μνήμη σε κάθε μου θεατρική δημιουργική προσπάθεια.
Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης με τίμησε με την φιλία του. Για χρόνια, κάθε φορά που κατέβαινα στην Αθήνα τον συναντούσα και απολάμβανα την συντροφιά του.
Γιατί έγραψες το θεατρικό έργο Αερόφυτα και τα «Ταχιδράματα»;
– Έχω την εντύπωση ότι «έγραφα» από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Πολλά είδη του λόγου με ενδιέφεραν. Μου άρεσε κυρίως η μικρή συμπυκνωμένη φόρμα. Τώρα γιατί τα γραπτά μου δεν είδαν ποτέ το τυπογραφείο, είναι μια άλλη ιστορία.
Όπως περιέγραψα και μέσα στο πλαίσιο του ΛΕΒ, από το 1998 έγραφα τα διάφορα δρώμενα. Το γεγονός ότι έβλεπαν τους προβολείς της σκηνής με ικανοποιούσε. Δεν ήμουν σίγουρος ότι θα ενδιέφερε κάποιους εκτός σκηνής. Τα Αερόφυτα, ήταν προϊόν ενός διαγωνισμού που προκηρύχθηκε από το Διεθνές Αναλόγιο το 2022 με θέμα «CrossingBorders». Με ενθάρρυναν να γράψω ένα πρωτότυπο έργο στα πλαίσια του διαγωνισμού η Μαρία Καραχάλιου και ο Παναγιώτης Μέντης. Η μεν Μαρία Καραχάλιου γνώριζε την γραφή μου, ο δε Παναγιώτης Μέντης(θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός και Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων) είχε διδάξει ένα σεμινάριο δημιουργικής θεατρικής γραφής το οποίο είχα παρακολουθήσει και κάποιες από τις ασκήσεις ήταν και η πηγή των Ταχυδραμάτων.
Το Φθινόπωρο του 2022 το μονόπρακτο «Τα Αερόφυτα» βραβεύτηκε με το Α’ Βραβείο συγγραφής θεατρικού έργου στον διεθνή διαγωνισμό που διοργανώθηκε από τον οργανισμό «Διεθνές Φεστιβάλ Αναλόγιο» με θέμα «CrossingBorders/Διασχίζοντας τα σύνορα» στο πλαίσιο της επετείου μνήμης για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Ποιο είναι το όραμά σου για το ελληνικό θεατρικό έργο;
– Το όραμά μου είναι να παρουσιάζεται το ελληνικό θεατρικό έργο στις ελληνικές σκηνές. Υπήρξαν εποχές που σπάνιζαν τα θεατρικά έργα από τις θεατρικές σκηνές. Επίσης το όραμα μου είναι να μεταφραστεί το ελληνικό έργο και να παιχτεί στις διεθνείς σκηνές. Ένα μεγάλο πολιτιστικό απόθεμα του Έλληνα συγγραφέα είναι η κλασική ή και παραδοσιακή κληρονομιά. Επειδή δεν μπορούμε να περιοριστούμε μόνο στα αρχαιόθεμα θέματα, η γνώμη μου είναι με αναφορές από την παγκοσμιότητα της κληρονομιάς μας να ακτινονόμαστεσε θέματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος.
Η μετά Καμπανελλική εποχή έχει καταθέσει σημαντικά κείμενα κάποια από τα οποία έχουν δει το φως της σκηνής σε εξαιρετικές παραστάσεις ενώ αρκετά μένουν αναξιοποίητα. Θα ήταν ευχής έργον κάποια από αυτά να μεταφραστούν και να παιχτούν εκτός Ελλάδας.
Αν έγραφες ένα θεωρητικό βιβλίο για το θέατρο ποιο θα ήταν αυτό;
– θα μπορούσα να σκεφτώ διάφορους θεωρητικούς δρόμους γραφής. Προσωπικά πιστεύω ότι θα μπορούσα να ήμουν χρήσιμος,γράφοντας μια μελέτη πάνω στην βιολογική προέλευση του θεάτρου. Υπάρχουν βιολογικοί μηχανισμοί, γενετικοί, βιοχημικοί ακόμα και εγκεφαλικών διεργασιών οι οποίοι μας οδηγούν στην ανάγκη του «θεώμαι». Οι βάσεις υπάρχουν και σε κατώτερους εξελικτικά οργανισμούς για λόγους ηθολογικής διεργασίας και σεξουαλικής επιβίωσης του είδους. Στον άνθρωπο και μπαίνοντας σε στοιχεία ανθρωπολογίας, αυτά γίνονται πολύπλοκα. Θα ήθελα φυσικά δυο ζωές ακόμα και ισάριθμες διατριβές! Τις βάσεις κάποτε τις έβαλε η Κατερίνα Κακούρη με την «Γενετική του θεάτρου», ο Κώστας Κριμπάς με την «Κοινωνιοβιολογία»και ίσως κάποιες μελέτες του Παναγή Λεκατσά…
Πιστεύεις πως κάποτε οι ηθοποιοί θα αντικατασταθούν από ρομπότ ανδροειδή;
– Παρακολουθώ (όσο μπορώ) τα διάφορα επιτεύγματα της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Μέσα σε αυτήν είναι η Βιοτεχνολογία, η Πληροφορική, η Ρομποτική, η Τεχνητή Νοημοσύνη και ο συνδυασμός αυτών των επιστημών/τεχνικών. Είμαι σίγουρος ότι θα υπάρξει η πρόκληση να χρησιμοποιηθούν αυτές οι τεχνικές (μεμονωμένες ή σε συνδυασμούς) στην Τέχνη. Επειδή όμως η Τέχνη δεν είναι μόνο προϊόν μάθησης και τεχνικής αρτιότητας αλλά και συναισθηματικής νοημοσύνης οι προσπάθειες θα καλύψουν πιθανώς κάποια τεχνικά κενά και όχι ουσιαστικά. Μπορεί χάρη πρωτοτυπίας, καινοτομίας ή εντυπωσιασμού να γίνουν κάποιες προσπάθειες. Ποτέ δεν θα μπορέσουν να αντικαταστήσουν τον ηθοποιό-άνθρωπο με όλη την συναισθηματική του φόρτιση. Μέχρι η επόμενη βιομηχανική επανάσταση να αποκρυπτογραφήσει τον εγκέφαλο και την συναισθηματική μας νοημοσύνη, έχουμε καιρό. Έως τότε ας απολαμβάνουμε το θέατρο που ξεκινά με την ύπαρξη του Ανθρώπου και ίσως μας συνοδέψει μέχρι την έξοδο του και την είσοδο του Μετα-Ανθρώπου στον πλανήτη μας και σε ένα νέο μελλοντικό «πολιτισμό». Αλλά, όπως είπα, έχουμε γι΄αυτό καιρό μπροστά μας. Ας απολαύσουμε μια καλή παράσταση…
Πως τα βλέπεις τα πράγματα;
– Υπάρχουν πολλές προκλήσεις για τον επόμενο χρόνο και τις χρονιές που έπονται. Η τάση είναι τέτοια που σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη κάποιοι θα απολαύσουν νέα επιτεύγματα των επιστημών και της τεχνολογίας. Δυστυχώς, όμως, για κάποιους συνανθρώπους μας και σε κάποιες περιοχές του πλανήτη η παγκόσμια ανέχεια και ανισότητα θα τους φέρει σε ακόμα πιο δύσκολη θέση. Αυτό φυσικά θα χειροτερεύει όσο «Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» όπως θα μας έλεγε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, αποτελεί μεθοδολογία για να λύνει τα παγκόσμια οικονομικά προβλήματα. Τέλος για όλους μας, προνομιούχους ή μη, σε εμπόλεμη ή σε ειρηνική ζώνη, κτυπά η καμπάνα της κλιματικής αλλαγής.
Αυτά και άλλα θέματα μπορεί να προσεγγίσει και η επιστήμη αλλά και η Τέχνη. Η προϋπόθεση και στην μία περίπτωση αλλά και στην άλλη είναι η συνύπαρξη στοιχείων Ήθους και της Ηθικής.
Το γεγονός ότι για κάποιους ξημερώνει μια άλλη φωτεινή ημέρα είναι ένα θετικό γεγονός. Ας σκεφτούμε, λίγο από αυτό το φως, να το μοιραστούμε με κάποιους που ζουν στο σκοτάδι.
Όπως θα λέγαμε, τα Αερόφυτα μας δείχνουν πώς να επιβιώνουμε…
